Praca zmianowa niszczy zdrowie. Pieniądze nie rekompensują biologicznego kosztu

Zaburzenia snu, choroby układu krążenia i przybieranie na wadze to nie uboczne skutki, lecz realna cena pracy zmianowej. Zdaniem Frank Brenscheidt, eksperta ds. czasu pracy, nawet wysokie dodatki finansowe nie są w stanie zrównoważyć obciążeń, jakie ponosi organizm pracowników pracujących w systemie zmianowym – zwłaszcza wtedy, gdy są wzywani do pracy w czasie wolnym lub regularnie pracują w nadgodzinach.

Praca zmianowa od dekad jest fundamentem nowoczesnej gospodarki. Szpitale, fabryki, transport, logistyka i służby ratunkowe nie mogłyby funkcjonować bez ludzi gotowych pracować nocą, w weekendy i w nieregularnych cyklach. Problem polega na tym, że ludzki organizm nie został zaprojektowany do życia w rytmie dyktowanym przez grafik, a nie przez biologiczny zegar.

Zdaniem Brenscheidta kluczowym problemem nie jest sama praca nocna czy popołudniowa, lecz ciągłe rozregulowanie rytmu dobowego. Organizm człowieka działa w oparciu o powtarzalność – sen w nocy, aktywność w dzień, regularne pory posiłków. Praca zmianowa tę logikę burzy, a im częściej dochodzi do zmian grafików, nadgodzin i nagłych wezwań do pracy, tym trudniej organizmowi się zaadaptować.

Najbardziej widocznym skutkiem są zaburzenia snu. Pracownicy zmianowi śpią krócej, płycej i w gorszej jakości. Sen w ciągu dnia nie regeneruje tak jak nocny, a jego chroniczny deficyt prowadzi do zmęczenia, problemów z koncentracją i spadku wydolności psychicznej. To z kolei zwiększa ryzyko wypadków przy pracy i błędów, których konsekwencje mogą być poważne – zwłaszcza w zawodach odpowiedzialnych za zdrowie i bezpieczeństwo innych.

Z czasem pojawiają się skutki, które nie są już tylko kwestią komfortu, lecz realnym zagrożeniem dla zdrowia. Badania od lat wskazują na związek pracy zmianowej z chorobami układu krążenia, nadciśnieniem i cukrzycą typu drugiego. Zaburzony rytm dobowy wpływa także na gospodarkę hormonalną, co sprzyja przybieraniu na wadze i problemom metabolicznym. Organizm, pozbawiony stabilnych punktów odniesienia, zaczyna funkcjonować w trybie permanentnego stresu.

Ekspert ds. czasu pracy zwraca uwagę na jeszcze jeden aspekt, który często bywa bagatelizowany: psychiczne obciążenie wynikające z braku realnego czasu wolnego. Gdy pracownik jest regularnie wzywany do pracy w dni wolne lub pozostaje w ciągłej gotowości, jego organizm nie ma szansy na pełną regenerację. Nawet jeśli formalnie otrzymuje dodatek za nadgodziny, biologicznie płaci za to znacznie wyższą cenę.

To właśnie dlatego – jak podkreśla Brenscheidt – pieniądze nie są adekwatnym ekwiwalentem zdrowia. Dodatki finansowe mogą poprawić domowy budżet, ale nie cofają skutków chronicznego zmęczenia, rozregulowanego snu czy zwiększonego ryzyka chorób serca. Co więcej, system premiowania nadgodzin bywa pułapką: im bardziej pracownik polega na dodatkowym wynagrodzeniu, tym trudniej mu ograniczyć liczbę godzin pracy, nawet gdy organizm wysyła wyraźne sygnały ostrzegawcze.

W dłuższej perspektywie problem pracy zmianowej staje się także wyzwaniem społecznym. Starzejące się społeczeństwa i niedobór wykwalifikowanych pracowników sprawiają, że presja na dyspozycyjność rośnie. Jednocześnie coraz więcej osób rezygnuje z takich stanowisk, nie chcąc płacić zdrowiem za elastyczność systemu. To prowadzi do błędnego koła: mniejsza liczba pracowników oznacza więcej nadgodzin dla tych, którzy zostają.

Eksperci są zgodni, że rozwiązaniem nie jest likwidacja pracy zmianowej – bo to nierealne – lecz lepsze planowanie czasu pracy. Stabilniejsze grafiki, ograniczenie nadgodzin, realne przerwy na regenerację i respektowanie czasu wolnego mogą znacząco zmniejszyć zdrowotne skutki tego systemu. Kluczowe jest też uznanie, że nie każdy pracownik jest w stanie przez całe życie pracować w rytmie nocnych zmian.

Praca zmianowa pozostanie elementem nowoczesnej gospodarki. Pytanie brzmi, czy będzie nadal oparta na krótkoterminowej rekompensacie finansowej, czy też na długofalowym myśleniu o zdrowiu pracowników. Jak pokazują doświadczenia i badania, organizm wcześniej czy później upomni się o swoje – niezależnie od wysokości dodatku za nadgodziny.

• Skutki pracy zmianowej narastają stopniowo. Dodatki finansowe mogą poprawić sytuację materialną, ale nie eliminują biologicznych konsekwencji długotrwałej pracy w nieregularnym rytmie.
• Największe obciążenie zdrowotne występuje wtedy, gdy zmiany są nieregularne, dochodzi do częstych nadgodzin, a pracownik jest wzywany do pracy w czasie wolnym. Organizm nie ma wtedy szansy na adaptację ani pełną regenerację.