Niemcy tną socjal. Koniec z beztroską, czas na dyscyplinę

Zmęczenie solidarnością

Koalicja rządząca w Berlinie uzgodniła kierunek, który wielu Niemcom może nie przypaść do gustu. Reformy socjalne – tak rząd nazywa nowy plan cięć, kontroli i zaostrzeń – mają uczynić system pomocy „sprawiedliwszym”. Ale w praktyce chodzi o jedno: ograniczyć wydatki i „zdyscyplinować” beneficjentów. Czy Niemcy szykują się do końca epoki socjalnego komfortu?

Jeszcze kilka lat temu niemiecki system socjalny był wzorem – hojny, stabilny, przewidywalny. Bürgergeld, czyli zasiłek obywatelski, w założeniu miał być siecią bezpieczeństwa: nikt w Niemczech nie powinien zostać bez środków do życia.
Ale czasy się zmieniły. Wysoka inflacja, napięty budżet, wojna w Ukrainie, rosnące ceny energii i napływ migrantów sprawiły, że w rządowych gabinetach znów zaczęto mówić o „konieczności rewizji systemu”.
Tym razem nie chodzi o poprawę, tylko o ograniczenie. Koalicja uzgodniła plan reform, który – jak podkreślają rządzący – ma przywrócić „równowagę między pomocą a obowiązkiem”.

Brzmi niewinnie, ale w praktyce oznacza to coś innego: mniej luzu, więcej kontroli. I sporo niepokoju wśród milionów Niemców, którzy choć raz korzystali z opieki społecznej.

Zasiłek nie bez obowiązków

Nowe zasady mają być proste: chcesz wsparcia? Wykazuj inicjatywę.
Kto odmówi szkolenia, pracy czy praktyk – straci część świadczenia. Kto nie zgłosi zmian w sytuacji finansowej – zostanie ukarany.
Urząd pracy (Jobcenter) dostanie nowe narzędzia do monitorowania beneficjentów. Do tego ma dojść lepsza wymiana danych między urzędami, łatwiejsze wstrzymywanie wypłat i więcej uprawnień kontrolnych.

W oficjalnym języku polityków to „racjonalizacja wydatków”.
W języku społecznym – powrót do twardej ery Hartz IV, której Niemcy woleliby nie pamiętać.

Przypomnijmy: reforma Hartza z początku lat 2000. miała pobudzać aktywność zawodową. W praktyce stworzyła masową prekaryzację – ludzi zmuszonych do pracy za minimalne stawki pod groźbą utraty świadczeń.
Dziś wiele wskazuje na to, że historia może się powtórzyć.

Polityka w czasach zmęczenia empatią

Dlaczego teraz? Bo społeczeństwo tego chce.
W sondażach coraz więcej Niemców uważa, że „zasiłki są zbyt wysokie”, a „zbyt wielu korzysta z systemu bez chęci pracy”.
Konserwatywna prasa pisze o „kulturze wygody”, liberalna – o „polityce zmęczonych”. W obu przypadkach diagnoza jest podobna: Niemcy przestają wierzyć w solidarność, bo czują, że ktoś inny z niej korzysta bardziej.

Rząd odpowiada na ten nastrój – bo politycznie trudno dziś bronić hojności, gdy państwo tnie budżety, a wyborcy oczekują dyscypliny.
To paradoks współczesnych Niemiec: społeczeństwo bogate, które boi się biedy i dlatego ogranicza pomoc ubogim.

Kto odczuje skutki reform?

Rząd zapewnia, że „uczciwi nie mają się czego obawiać”. Ale w praktyce to właśnie uczciwi często najwięcej tracą.
Każdy, kto kiedykolwiek miał kontakt z Jobcenter, wie, jak wygląda codzienność: godziny papierologii, stres, kontrole, spóźnione przelewy.
Nowe przepisy mają tę machinę jeszcze bardziej zaostrzyć.

Najbardziej narażeni będą:

• osoby z niepełnosprawnościami i chorzy, którzy nie zawsze są w stanie reagować w terminie;

• samotni rodzice, często lawirujący między obowiązkami a biurokracją;

• osoby pracujące dorywczo lub w niepełnym wymiarze – które zarabiają za dużo, by dostać pełne świadczenie, ale za mało, by żyć bez pomocy.

Dla nich każdy nowy formularz czy kontrola to kolejny stres.
I choć rząd mówi o „sprawiedliwości”, w wielu przypadkach może chodzić po prostu o przesunięcie odpowiedzialności – z państwa na obywatela.

Granica między pomocą a karą

W niemieckiej debacie publicznej wraca stare pytanie: czy socjal ma być wsparciem, czy batem?
Zwolennicy reform mówią: system musi motywować, a nie demoralizować.
Krytycy odpowiadają: to nie lenistwo, tylko złożoność życia sprawia, że ludzie trafiają do systemu pomocy.

Problem w tym, że reforma – podobnie jak wiele wcześniejszych – powstaje nie przy stole z beneficjentami, ale w ministerialnych salach.
To tam ustala się, co „powinni” robić ludzie, których codzienność wygląda zupełnie inaczej niż świat polityków.

Reforma w cieniu kryzysów

Nie można też ignorować kontekstu.
Berlin tonie w długach, a rząd Scholza próbuje zapanować nad wydatkami po pandemicznych latach i kosztach pomocy dla Ukrainy.
Do tego dochodzą rosnące ceny, napięcia społeczne, frustracja klasy średniej.
Socjal jest więc wygodnym kozłem ofiarnym – symbolem, na którym można pokazać, że rząd „panuje nad sytuacją”.

Ale prawdziwe pytanie brzmi: czy ograniczanie świadczeń naprawdę coś zmieni, czy tylko przerzuci problemy na samorządy i organizacje pomocowe?

Niemiecka lekcja dla Europy

Reformy niemieckie warto obserwować szerzej – bo często stają się wzorem dla innych krajów.
To, co dziś dzieje się w Berlinie, może jutro inspirować rządy w Paryżu, Pradze czy Warszawie.
Europa od lat idzie w kierunku „aktywizującego” modelu pomocy – mniej gotówki, więcej obowiązków, mniej empatii, więcej dyscypliny.

Pytanie tylko, gdzie kończy się mobilizacja, a zaczyna stygmatyzacja.

Kiedy solidarność staje się luksusem

Reformy, o których dziś mówi niemiecka koalicja, to nie tylko kwestia polityki socjalnej. To również test dla niemieckiego społeczeństwa:
czy solidarność, tak często przywoływana w hymnach i konstytucjach, wciąż coś znaczy, gdy zaczyna kosztować?

Niemcy stoją przed wyborem.
Albo potraktują reformy jako szansę, by usprawnić system – bez wyrzucania najsłabszych poza nawias.
Albo pójdą drogą, którą Europa zna aż za dobrze: ograniczeń, sankcji i rosnącej przepaści między tymi, którzy mogą sobie poradzić, a tymi, którym państwo właśnie pokazuje plecy.