Szkolni uchodźcy z Niemiec. Homeschooling pcha rodziny do Danii

W Niemczech obowiązek szkolny jest nienaruszalny. W Danii – już nie. Coraz więcej niemieckich rodzin decyduje się na emigrację, by móc uczyć dzieci w domu. Dla jednych to walka o wolność edukacyjną, dla innych ucieczka od państwa. W kraju, który stał się ich nową przystanią, nie wszyscy witają ich z entuzjazmem.

Jeszcze kilkanaście lat temu homeschooling był w Europie tematem pobocznym, obecnym głównie w dyskusjach pedagogów i wąskich środowisk alternatywnych. Dziś stał się osią sporu, który dotyka fundamentów relacji między rodziną a państwem. W Niemczech konflikt ten ma szczególnie wyraźny charakter, bo tamtejszy obowiązek szkolny nie jest jedynie formalnością. Jest elementem porządku publicznego i narzędziem budowania wspólnoty.

W niemieckim rozumieniu edukacja to nie tylko przekazywanie wiedzy, lecz także proces socjalizacji. Szkoła ma uczyć życia w pluralistycznym społeczeństwie, kontaktu z rówieśnikami i funkcjonowania w ramach wspólnych reguł. Z tego powodu państwo wymaga fizycznej obecności dziecka w szkole, niezależnie od tego, czy rodzice są w stanie zapewnić równoważny program nauczania w domu. Nauczanie domowe, nawet dobrze zorganizowane, jest co do zasady zakazane.

Konsekwencje dla rodzin, które próbują wyłamać się z tego systemu, bywają dotkliwe. Spory z urzędami, kary finansowe, a w skrajnych przypadkach ingerencja sądów rodzinnych sprawiają, że część rodziców dochodzi do wniosku, iż dalsza walka nie ma sensu. Zamiast niej wybierają wyjazd.

Kilkanaście godzin jazdy samochodem na północ czeka zupełnie inna filozofia. W Danii państwo interesuje się przede wszystkim tym, czy dziecko się uczy, a nie gdzie i w jakiej formie. Szkoła publiczna jest jedną z opcji, ale nie jedyną. Edukacja domowa jest dozwolona, a odpowiedzialność spoczywa głównie na rodzicach, którzy muszą wykazać, że dziecko rozwija się zgodnie z przyjętymi standardami. Kontrola istnieje, lecz ma charakter okresowy i znacznie mniej konfrontacyjny niż w Niemczech.

To właśnie ta różnica sprawia, że Dania stała się magnesem dla tzw. „szkolnych uchodźców”. Nie są to wyłącznie radykalni przeciwnicy państwa czy osoby odrzucające wszelkie instytucje. Wśród emigrantów są rodziny z dziećmi neuroróżnorodnymi, rodzice zniechęceni przeładowanymi programami szkolnymi, osoby poszukujące spokojniejszego trybu życia, ale także środowiska bardziej konserwatywne, dla których szkolny system wartości jest trudny do zaakceptowania. Łączy ich poczucie, że niemiecki model nie pozostawia miejsca na indywidualne decyzje.

Dania nie zawsze jednak wita nowych mieszkańców z otwartymi ramionami. Choć prawo jest liberalne, społeczna rzeczywistość bywa bardziej złożona. W mniejszych miejscowościach rodziny uczące dzieci w domu wzbudzają zainteresowanie, ale i nieufność. Szkoła pełni tam ważną rolę integracyjną, jest miejscem spotkań i budowania lokalnych więzi. Rezygnacja z niej bywa odbierana jako wycofanie się ze wspólnoty, nawet jeśli odbywa się w granicach prawa.

W ten sposób homeschooling staje się czymś więcej niż wyborem pedagogicznym. Jest symbolem szerszego sporu o to, kto ma prawo decydować o wychowaniu dzieci. Niemcy reprezentują model państwa, które aktywnie kształtuje obywatela i chroni społeczeństwo przed potencjalnymi skutkami indywidualnych decyzji. Dania stawia na zaufanie do rodziny i odpowiedzialność jednostki. Oba podejścia mają swoich zwolenników i krytyków, a napięcie między nimi nie słabnie.

Warto spojrzeć na ten spór także z polskiej perspektywy. W Polsce edukacja domowa jest legalna, choć przez lata podlegała zmieniającym się regulacjom. Rodzice mogą uczyć dzieci w domu, ale muszą uzyskać zgodę dyrektora szkoły i zapewnić realizację podstawy programowej. Dzieci są zwykle przypisane do konkretnej placówki, w której zdają egzaminy klasyfikacyjne. System ten bywa krytykowany za biurokrację i nierówną praktykę w poszczególnych regionach, ale w porównaniu z Niemcami daje rodzinom znacznie większą swobodę.

Jednocześnie polska debata wokół homeschoolingu ma inny ciężar gatunkowy. Nie towarzyszą jej tak silne emocje związane z ingerencją państwa, jak u zachodniego sąsiada. Edukacja domowa pozostaje wyborem mniejszości, często kojarzonym z alternatywnymi metodami nauczania lub specyficznymi potrzebami dzieci, a nie z masowym sprzeciwem wobec systemu. Polska, podobnie jak Dania, stara się balansować między kontrolą a zaufaniem, choć równowaga ta bywa chwiejna.

Historia niemieckich rodzin w Danii pokazuje, że edukacja stała się jednym z kluczowych pól współczesnych sporów kulturowych. Nie chodzi już tylko o programy nauczania, lecz o granice władzy państwa i autonomię rodziny. Dla jednych obowiązek szkolny jest gwarancją równości i integracji. Dla innych – symbolem nadmiernej kontroli. Dania, a w pewnym sensie także Polska, oferują alternatywę. Pytanie, jak długo Europa będzie w stanie utrzymać tak różne modele obok siebie, pozostaje otwarte.